Nasıl Olmalı

“Şarabın yaşlısı, zeytinyağının genci makbuldür.”
Akdeniz atasözü

Şarap uzmanları, tadımcıları (Degüstatörler) ve şarap severler bilir ki; Farklı üzüm cinsleri, bağın durumu, işleme biçimleri, iklim ve coğrafya gerçek bir lezzet çeşitliliği ve zenginliğine yol açar. Bunun zeytinyağı için de geçerli olduğu, hala pek yaygın olarak bilinmemektedir. Zeytinyağında da zeytin çeşidi ve zeytinlik bölgesi tadı belirler. Coğrafya, toprak ve iklimin bir araya gelmesi kaliteyi etkiler. Tadı meyvemsi ve de boğazda (genizde/gırtlakta) -sadece orada ağızda değil- etkili bir acılık yakıcı bir tat bırakır. Bu hissedilir acılığın asit oranıyla bir ilgisi yoktur. Acılık, yanma hissi veren aktif madde Oleocanthal maddesidir ve bu Polyphenol/Polifenoller (Oleuropein ve Hydroxytyrosol de bu gruba dahildir) içinde yer alır.

Oleocanthal’ınilginç bir bulunuş hikayesi var.

Dr. Gary Beauchamp, Biopsikoloji alanında, Philadelphia’daki Monell Kimyasal Duyular Merkezi’inde çalışıyor. Koku, tat ve diğer duyuların temelleri analiz ediliyor.

1999 da İtalya Sicilya’da Erike şehrinde o zamanlar yeni bir uzmanlık alanı olan “molekulare Gastronomie” üzerine bir seminer vermiş.

Orada katılımcılara ikram edilen zeytinyağını içtikten sonra, boğazında hissettiği yanmayı İbuprofen adlı ilaçta da hissettiğini bu yanmanın sadece boğazda olduğunu, biber gibi dili, ağzı yakmadığını tespit edip, buradan farmakolojinin ve İbuprofen’in, zeytinyağı ile bir ortak yanı olduğu sonucunu çıkarıyor. Birkaç yıl süren araştırmalar, boğazdaki yanmaya neden olan madde “Oleocanthal” bulunuyor, latince kelimelerin birleşmesinden (oleo für Oliven/Zeytinyağı, canth für stechend/yanma und al für Aldehyd/bir kimyasal madde) “zeytinyağ” ve “yanma”. Çok yakın bir tarihte bulunuyor, 2005’de.

Zeytinyağının kalitesinin, sağlığa yararının göstergesidir ve sadece (bugüne kadarki bilgilerimize göre) Soğuk sıkım Naturel Sızma zeytinyağlarında bulunur. Genel bir tabirle, “boğazdan yağ gibi akan” hiç bir etki bırakmayan yağlar, kokusu, aroması olmayan yağlar, Naturel Sızma olmadığı gibi kalitesiz yağlar kategorisine girerler.

Bu madde değer olarak iyi bir zeytinyağında 250 mg/kg’da bulunması gerekir. Soğuk Sıkım Naturel Sızma (yani Extra Vergine veya Natives Olivenöl Extra olarak tanımlanan) zeytinyağlarında 500 mg/kg, adı ne olursa olsun daha çok da marketlerde satılan zeytinyağlarında ise 100 mg/kg oranında bulunur. Kaliteli zeytinyağı üreten firmaların dışında, hiçbir zeytinyağı etiketinde Polifenol oranı belirtilmez. Bu dünya pazarındaki pek çok markada olduğu gibi Türkiye’de de öyledir.

Polifenol sadece zeytinyağında değil diğer gıda ve baharatlarda da yüksek oranlarda  var. Mesela; Karanfil 100g, 15.188mg, Kuru Nane 100g, 11.960mg, Yıldız Anason 100g, 5.460mg, Kakao 100g, 3.448mg, Bitter Çikolata 100g, 1.664mg.

Ayrıca, Yaban Mersini, Böğürtlen, Çilek, Ahududu, Kuş Üzümü, Erik, Kiraz, Elma, Fındık, Ceviz, Badem, Pekan Cevizi ( bunların arasında en fazla Polifenol olan kuruyemiş, ABD ve Meksika’da çok miktarda yetişiyor.)

Zeytin ağacının yapraklarında Oleuropein maddesi bulunur, sağlık ve kozmetikte geniş bir değerlendirme alanı bulur.

Akdeniz’de  zeytinyağı uzmanları ve sevenleri; enginar veya yeşil domatesin kaydettiği hafif aromanın yanı sıra acı badem, limon veya elma, incir, çilek tadını ve yöreye göre, taze biçilmiş çim, baharat (kekik), defne ve çam kokusunu bulabilirler. Hoş kokmayan, kokusuz zeytinyağı iyi bir zeytinyağı değildir. Tat, koku, renk, aroma, lezzet… Yani iyi bir burun ve damak gerektiriyor.

Duyusal Analiz (Organoleptik); sertifikası olanlar tarafından, Lale biçiminde yuvarlağımsı lacivert tadım bardaklarıyla kapalı gözle veya yazısız etiketsiz numunelerle yapılır. Elma veya ekmek sadece ağzı temizlemek için kullanılır…

Duyusal özellikler / organoleptic characteristics / organoleptischen Merkmale

Hafif / light / leichten (delicato), yoğun / intense / intensiv (medio) ve çok yoğun / very intense / sehr intensiv (intenso) biçiminde yağlar belirlenip, ayrıntılı testler yapılıyor.

Test uzmanı degüstatör, Oleolog (Oleologist de deniyor), tadda  neyin önemli olduğunu şöyle açıklıyor: Pozitif bir değerlendirmede öncelikle; taze, meyvemsi bir koku ve etkileyici bir tad önem taşır. Ayrıca keskin, hafif acı, çimensi, topraksı veya ceviz, fındık, bademimsi bir tad ve koku beklenir.

Negatif değerler ise; küf, ekşi veya keskin bir koku ve tad. Kokusuz, anlamsız bir tad arzu edilmez.

Zeytinyağı iyi bir Naturel Sızma zeytinyağı olabilir ama, kaliteleri farklı olabilir. Tadımcıların yaptığı da tam olarak bu farklılıkları tespit etmektir. Dünya çapında (IOC) Uluslararası Zeytin Konseyi tarafından onaylanan yaklaşık 40 panel duyusal tadım ve analiz yapıyor. Almanya’da  8-12 zeytinyağı tadım paneli var.

T.C.Ticaret Bakanlığı bilgilerine göre: Türkiye’de 2011 yılında Fiziko-Kimya analizlerinde üç olan laboratuvar sayısı 2018’de ona çıkartılmıştır ancak, bu UZK’nin yayınladığı listede (T.21/Doc.No13/Rev. 20.12.2017) de farklı kategorilerin de dahil edildiği toplamdır ve bunların arasında mesela; Ana Gıda, Kristal gibi kendi ürünlerini analiz eden yedi laboratuvar da bulunmaktadır.

Yine 2011 yılında, duyusal analizlerde iki olan panel sayısı 2018’de beşe çıkartılmıştır.

UZK tarafından her yıl düzenlenen Eğitim Programı çerçevesinde İspanya Jaén Üniversitesi’nde düzenlenen “Zeytinyağı Organoleptik Değerlendirmesi Uzmanlık Kursu”na Türkiye’den her yıl 2-3 kişi katılıyor.

Zeytinyağının tadını birçok faktör belirler:

  • zeytinin çeşidi
  • Coğrafya, iklim
  • Tarımı ve bakımı (çapa, gübre vb.), özellikle su
  • Meyvelerin olgunluğu (yeşil, mor, sarı)  makbul olan ilk hasattır.
  • Çürümüş veya zarar görmüş meyvelerin oranı
  • Üretimde ayrılmamış yapraklar veya dallar gibi yabancı cisimlerin oranı
  • Preslerin temizliği ( muhtemel bir önceki üretim kalıntıları)
  • Hasat günü (4-8 saat içinde) soğuk sıkım 27° kadar. İdeali 24°.

Zeytinyağlarının makinadan çıkan son durumu filtresiz, bulanık görünümlüdür. Kısa sürede tüketim için çok uygun bir yağdır ancak, su ve tortu bulundurur. Çeşitli proteinler, şeker, fosforlu lipitler (fosfolipid) ve fenolik bileşenler vardır. Bir süre filtresiz bekleyen zeytinyağı besin değerinin koybolmasına neden olan bakteri, maya ve küfler de barındırır. Bu yüzden hızla pazar düşüncesiyle, filtre edilir ancak, bu da değer kaybı yaratır. Tavsiye edilen en uygun yöntem ise doğal çökertme yöntemidir.

• Zeytinyağı bir doğal üründür ve hava şartlarına karşı çok hassastır.

• Her hasat yılı aynı zeytinlikten farklı bir zeytinyağı elde edilir.

• Yağın rengi, kalitesi ile ilgili birşey söylemez.

• Zeytinyağı üç şeyi sevmez; ısı, ışık ve (hava) oksijen.

Uluslararası Zeytinyağı Konseyi UZK ve Türk Standartları Enstitüsü TSE

tarafından yapılan sınıflandırma:

  1. Naturel sızma zeytinyağı  (erken hasat soğuk sıkım 27 derecede, asit oranı en fazla 100mg da %0,8)
  2. Naturel birinci zeytinyağı (soğuk sıkım ve sızma değildir, asit oranı yüksek %2,0)
  3. Naturel ikinci zeytinyağı ( asit oranı 2.0-3.3)
  4. Rafine zeytinyağı (Rafinasyona uğramış yüksek asitli yağ)
  5. Riviera zeytinyağı (Rafine +  Naturel karışımı)
  6. Lampant (Sabun)

Türkiye’de zeytinyağı kızartmalarda kullanılmaz doğrultusunda bir yanlış kanı vardır. Kızartma için ısının yaklaşık olarak 180 dereceye ulaşması gerekir, zeytinyağının yanma derecesi 200-230 arasındadır. Diğer bitkisel yağlarda ısı derecesi 110-170 arasındadır. Ayrıca, “duman noktası”(smoke point / Rauchpunkt) açıkça görülebilen bir dumanın ısıtılmış bir yemeklik sıvı yağ veya katı yağ üzerinde başladığı en düşük sıcaklık da size, kızartma yağınız konusunda ve kızartmaya başlamanız konusunda yön verir.

Granada Üniversitesi’nde yapılan bir araştırma sonucuna göre; zeytinyağı ile kızartılan sebzelerin, pişirilen sebzelerden daha sağlıklı olduğu çünkü, kaynatılan sebzelerdeki antioksidanların zarar gördüğü belirlenmiştir.

SENBA-İspanya Beslenme Bilimleri Topluluğu Başkanı Dr. Carmen Gomez Candela, “Günde ortalama sekiz zeytin yiyiniz, zeytin ve zeytinyağının tadına varın ki, sağlıklı yaşayabilesiniz, pek çok araştırma bunu teyit ediyor.” Böylece (vital substance/vitalstoff) denilen hayati madde ihtiyacı karşılanmış olur.

İtalya’da 2019 yılı başı itibariyle 44 zeytinyağı  (DOP: Denominazione di origine protetta) Menşe koruma tanımı mühürü almış ve  beş zeytinyağı da (IGP: Indicazione geografica protetta) (Coğrafi korumalı gösterge) Coğrafi İşaret mühürü tanımı almıştır. Pek çok zeytinyağı üreticisi ülke, Türkiye dahil DOP ve IGP başvurusunda bulunmuştur. Böylece, yağın menşei ve bölgesi tasdik edilmiş olacak, tüketici “zeytinyağlarımız Avrupa’dan veya Akdeniz’den” gibi muğlak kavramlar ve etiket dalaverelerine karşı kısmen de olsa korunmuş olacak ve bu tanımları etiketlerine taşıyan şirketler de Tağşiş-Taklit ve Hile yapmaya pek cesaret edemeyeceklerdir.

Akdeniz’de en iyi kalite olarak değerlendirilen zeytin ve zeytinyağı bölgeleri şöyle: İspanya’da Endülüs bölgesi ve Jeán kenti (bu kent “dünya zeytinyağı başkenti” olarak tanıtılır) ve Lucena; İtalya’da Toskana, Apulien ve Ligurien bölgeleri; Yunanistan’da Girit(Canea/Hanya), Peleponnes, Kalamata bölgesi, Suriye’de Afrin bölgesi, Türkiye’de Ayvalık, Edremit körfezi, Urla, Milas, Akhisar, Altınözü. Bir de son yıllarda (Roma İmparatorluğu zamanında da bilinen) hızla tekrar bu alana giriş yapan, Hırvatistan’da İstrien yarımadası. Bu listeye Kuzey Afrikayı, özellikle Fas ve Tunus’u da dahil etmek gerekir.

Önceki yıllarda UZK tarafından Madrid’de düzenlenen “Zeytinyağı Duyusal Analiz Panel Liderliği Eğitimi” 2019 yılında ilk kez Türkiye’de, UZZK-Ulusal Zeytin ve Zeytinyağı Konseyi koordinasyonunda İzmir’de düzenlenmiştir. Türkiye’de zeytinyağı kalitesinin artırılması ve 14 farklı ülkeden gelen 24 zeytinyağı tadım paneli yöneticisi aracılığıyla zeytinyağlarının dünyaya tanıtılması amaçlanmıştır.

Yaşlı-Anıt-Bilge Ağaç

“Anadolu’da gövdesinin çapı dokuz metre olan zeytinlere rastladım…
Yıllık halkaları binden çoktu. Gene de 200 kilo kadar dane veriyordu.”
Halikarnas Balıkçısı

Zeytin ağacının yaşı üzerine de yüzyıllardır, çok yazılıp efsaneler anlatıldı. Zeytin ağacına ömür biçenler oldu, turizmciler, tarımcılar ve tarihçiler. Hele son 25-30 yıldır, pek çok geleneksel zeytin ülkelesi bu konuda neredeyse yarışıyor. Çünkü bu anıt ağaçlar, tescillenip, korunmaya alınıyor. Hem zeytinin tarihi hem de turizm açısından önem taşıyor. Ayrıca, zeytin ağacının insanlık tarihinde, mitolojik ve dinsel bir yönü de var. Öyle ki, Akropol’dekiler için de “Athena’dan buyana…” deniyor, Nuh peygamberin zeytin ağaçları olarak bilinen “ Sisters – Kız Kardeşler”, Lübnan’da bulunan en eski zeytin ağacı olduğu düşünülen ve yaklaşık 6 bin yaşında olduğu tahmin edilen zeytin ağaçları var. Veya “bu zeytin ağaçlarının, İsa peygamber ile bizzat tanışmışlığı var” gibi.

Yaşlı ağaçlar sadece Akdeniz bölgesiyle de sınırlı değil, Arjantin’in Kuzeydoğusunda Arauca’da, Amerika kıtasına götürülüp 1750’lerde dikilen ilk zeytinlerden hala ayakta olanlar var. Onlara “Yaşlı Zeytin Ağacı” (El olivo viejo) adı verilmiş.

Dünyada Asırlık Zeytin Ağaçları – Ülkesi, Çapı, Yeri, Ölçüm, Yıl, Yaşı, Yüksekliği

Kaynak: www.monumentaltrees.com, Erişim: 2019
Kaynak: www.monumentaltrees.com, Erişim: 2019
Kaynak: www.monumentaltrees.com, Erişim: 2019

Dünyanın en yaşlı zeytin ağaçları olarak İtalya’dan üç, Yunanistan ve Girit’ten (Kolymvari bölgesinde Ano Vouves)  üç, Portekiz’den iki ağaç ilk sıralarda yer alıyorlar.  Ayrıca, bir Balkan ülkesi olan Karadağ’da çapı 11 metre 35 santim ile en geniş çaplı zeytin ağacı tespit edilmiştir. En yüksek ağaç ise 16 metre 40 santim ile Portekiz’de ölçülmüştür.

Türkiye’den dünya listesinde yer alan, 2014 yılı itibariyle sadece Antalya’daki Yivli Minare Camii bahçesindeki çapı 3 metre 24 santim olan zeytin ağacı.

Artun Ünsal; 1990’lı yılların sonu itibariyle, İzmir Çeşmealtı’nda Güvendik Tepesine çıkarken birkaç bin yıllık zeytin ağacından söz ediyor. Öyle ki, yöre insanı bu ağacın etrafında yedi kere dolandığında tüm dileklerinin yerine geleceğine inanırmış. Ayrıca, Çeşme Ayayorgi’de Çingen deresi mevkiinde, Karaburun, Balıkova yolu üzerinde, Ödemiş’de, Manisa Akhisar’da, İskenderun Payas’da tarihi anıt ağaçları da belirtiyor. Bunlar fotoğraflandı mı, kayda geçtimi bilinmiyor.

Türkiye’de geçtiğimiz yıllarda Komili, bir Anıt Ağaç Projesi başlattı.  “Gözümüz gibi Bakıyoruz” sloganı ile, ancak ne kadar ağaç tespit edilmiştir, ne mesafe alınmıştır pek bilinmiyor. Sadece “sosyal medya”da bir yaşlı ağacın yanında, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nın levhasını görüyorsunuz, üzerinde Anıt Ağaç olduğu ve 1100 yaşında olduğu, 2018 tarihinde Komili’nin katkısı ile yazıyor.

Mersin Mut ilçesinde 1300 yaşındaki bir zeytin ağacı da “Anıt Ağaç” olarak tescil edilmiş. Yakın köylerde de 1500-2000 yıllık oldukları tahmin edilen iki ağaçtan daha söz ediliyor. Manisa Kırkağaç ilçesinde bulunan Anıt Ağacın, 1.657 yaşında ve dünyanın üçüncü, Türkiye’nin ise en yaşlısı, tescilli zeytin ağacı olduğu belirtiliyor.

Muğla’da genel olarak anıt ağaçların bir envanter çalışması yapılıyor.  Bodrum Yalıkavak’daki Caferağa konağındaki zeytin ağacı bu kapsamda tespit edilmiş. Yatağan’da Hekate Tapınağı’nın yanında 2000 yaşında olduğu tahmin edilen bir zeytin ağacı var. Datça’da da 1300-1500 yaşında olduğu tahmin edilen bir anıt ağaç da var.  İzmir Seferihisar’da 2018 yılı hasadı sırasında yaşı 500’ün üzerinde olan 200 zeytin ağacı olduğu açıklanmıştı. Mesela, Teos antik kentinde, dallarına iple asılı tabeladan isminin ‘Umay Nine’, yaşının ise ‘1800’ olduğunu anlaşılan bir Anıt Ağaç da bunlara dahil.

Son yıllarda yapılan ve artık geleneksel hale gelen, zeytin hasadı festivalleri/şenlikleri  sırasında yeni tespit edilip kayda geçen Anıt Ağaç’lar da açıklanıyor.

Tağşiş-Hile-Sahte-Taklit

“Ayvalık mahsulünden, Dersaadet’e irsal edilen zeytinyağlarının pamuk yağıyla mahlut edilerek ihraç ve füruht ettirilmekte olduğundan ve halbuki Ayvalık’a pamuk yağı gelmediği cihetle yağları muayene eden etibbanın muayenelerinde sehv vukubulduğundan bahisle icra-yı icabı hakkında bazı inhaları havi Ayvalık tüccarından müteaddit imzalarıyla gelen telgrafname üzerine Rüsumat Emanet-i Aliyyesiyle bilmuhabere emanet-i clileden yani Karasi namına Ayvalık’tan Galata gümrüğüne çıkarılan yirmi fuçu yağın bilmuayene on fuçusunun halis olduğu anlaşılmakla imrarına ruhsat verilip diğer on fuçusunun pamuk yağıyla mahlut idüğü tebeyyun etmesine mebni tevkif olunarak usulü veçhile gaz yağı karıştırılıp icabının icra olunacağı ve bununla beraber fuçuların sahibi tarafından bir fabrikaya satılmışlar ise… keyfiyetin tefhimi…”

Başbakanlık Osmanlı Arşivi, DH MKT 1524/116, 1305, 20 15.

Hüdavebdigâr Vilayet-i Celilesine, 10 Temmuz 1304 (1887), Aktaran: Zeki Arıkan, ZAY 2018

1887 yılında Osmanlı’da “Tağşiş”in belgesi ve çok önemli. Önemi esas olarak, o yıllarda Osmanlı’daki laboratuvar ve teknik bilgi olarak gıda kontrolü yapıyor olması. Ve bu şimdiye kadar bilim insanları tarafından paylaşılan ilk belge özelliği taşıyor olmalı.

“Tağşiş; Gıda maddelerinin ve gıda ile temasta bulunan madde ve malzemelerin, mevzuata veya izin verilen özelliklerine aykırı olarak üretilmesi halini tanımlamaktadır. Diğer bir ifade ile ‘Ürünlere temel özelliğini veren öğelerin ve besin değerlerinin tamamının veya bir bölümünün mevzuata aykırı olarak çıkarılması veya miktarının değiştirilmesi veya aynı değeri taşımayan başka bir maddenin, o madde yerine aynı maddeymiş gibi katılması; gıda maddesinin mevzuata veya izin verilen özelliklerine aykırı olarak üretilmesi hali; bir şeye yabancı bir şey karıştırarak saflığını bozma; katıştırma’ şeklinde de tanımlanmaktadır.

Taklit; Gıda maddesinin ve gıda ile temasta bulunan madde ve malzemelerin şekil, bileşim ve nitelikler itibariyle kendisinde olmayan özellikleri sahip gibi gösterilmesidir. Ürünlerin, şekil, bileşim ve nitelikleri itibariyle yapısında bulunmayan özelliklere sahip gibi veya başka bir ürünün aynısıymış gibi göstermektir.”

Ankara Üniversitesi Gıda Güvenliği Enstitüsü’nden Prof. Nevzat Artık, Tağşiş ve Taklit’i böyle tanımlıyor.

11.06.2010 tarihli ve 5996 Sayılı “Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Kanunu”nun 63 ve 64’üncü maddeleri tağşiş ve taklite ayrılmış:

“63. Tağşiş: Bu Kanun kapsamındaki ürünlere temel özelliğini veren öğelerin ve besin değerlerinin tamamının veya bir bölümünün mevzuata aykırı olarak çıkarılmasını veya miktarının değiştirilmesini veya aynı değeri taşımayan başka bir maddenin, o madde yerine aynı maddeymiş gibi katılması,

64. Taklit: Bu Kanun kapsamındaki ürünlerin, şekil, bileşim ve nitelikleri itibariyle yapısında bulunmayan özelliklere sahip gibi veya başka bir ürünün aynısıymış gibi gösterme” olarak tanımlanıyor.

Gıda Maddelerinde “Tağşiş-Tahrif-Hile”; İngilizcesi “Food fraud”, Almancası “Lebensmittelbetrug”, İspanyolcası “Fraude alimentario”, İtalyanca “Frode alimentare”. Dünyada en büyük sahtekarlık ve kazanç kapılarından birisidir. En küçük esnaftan en büyük işadamına kadar, yüzyıllardır tüketiciyi aldatıp hatta sağlığına zarar da verebilecek derecede maddi çıkar sağlama eylemidir.

Endüstri devrimi, gıda sektöründe de ciddi değişikliklere neden oldu. Üreticiyle tüketici arasındaki mesafe arttı ve araya çok fazla anonim insanlar girdi. Ürünün gördüğü işlemlerde değişim yaşandı ve bu gıda maddeleri üzerinde sahtekarlığı artırdı. Mesela: İngiltere’de ekmeğe şap ve bakır sülfat katılarak renk verildi, biralar narkotik pikrotoksin düzenlemesi yapıldı, çocuk şekerlemelerine kurşun ve civa karıştırılarak boyandı. “Şeytani gıda tüccarları bir dizi iğrenç ve bazen de hayati tehlikesi olan mallar pazara sürdüler.” Kimyacı John Mitchell 1848’de “böylece neredeyse yasaları olmayan tek ülke, en azından  gıda maddeleri sahtekarlığı karşısında kamuoyunu yasalarla koruyamayan bir ülke durumundadır İngiltere.”(Müller, Tom 2012)

Rafine ve hidrojenleme ile; zeytinyağını yerfıstığı veya haşhaş tohumu yağı karışımından veya o sırada daha ucuz ne tür hammadde varsa elde etmek. Tereyağını da Palm yağından veya elden çıkarılmış sığır eti yağından elde etmek gibi.

Dünya’nın en büyüklerinden DeOleo Grubu’na bağlı, Bertolli zeytinyağı firması 1870’de kuruluyor, fabrikası Milano yakınlarında. Ancak üretilen yağın %20’si İtalya’dan gerisini İspanya, Kuzey Afrika ve Orta Doğu’dan alıyor. Dünya piyasasının yaklaşık %8-10’una sahip. 1994 yılında Unilever tarafından satın alınıyor.

Bertolli firması ve yağları çok eleştirildi. İlk etapta, etiket ve reklam kampanyalarında belirtildiği gibi “Extra Virgin Olive Oil”  ve “%100 italyan”, “Made in İtaly” olmadığı için.  Eleştirenleri de “kendinden menkul yağ uzmanları” diyerek dikkate almadılar. Reklamlarında “Toskana Tepelerinde doğdu”, “Da Vinci gibi Bertolli zeytinyağları da gerçek bir italyan Usta işi”, hatta o kadar ileri gittiler ki, televizyon reklamlarında tadım yapan iki çalışanı arasındaki diyalog şöyle: “Damakta hafif”, “Boğazda biberimsi ve ağır değil” gibi değersiz zeytinyağları için kullanılan tanımlar bunlar. AB’nin ve UZK’nin tanımı ve hemen hemen bütün zeytinyağı üreticisi ülkelerin düzenlemelerinde, zeytinyağı kodekslerinde, yer alan “keskinlik-acılık-meyvemsi tad” Naturel Sızma Zeytinyağı nasıl olmalının olmazsa olmazıdır. New York’taki bir avukatlık bürosu üzerinden 1998 yılında Bertolli hakkında toplu bir dava açılıyor. Ve davayı kaybeden Bertolli 2001 yılından itibaren, tüketiciyi yanıltıcı reklam yapamıyor.

19. yüzyıl sonlarında Amerika’da, renksiz, tatsız ve kokusuz pamuk tohumu yağı kullanıyordu. Bazı uyanıklar bu yağı gemilerle İtalya’ya götürüp, zeytinyağı olarak etiketleyip geri getirdiler. Amerikan gümrüğü aralarındaki farkı anlayabilecek durumda değildi. Büyük paralar kazanıldı ve İtalya’ya götürüp-getirme zahmetine girilmeden, Amerikan Gümrük Mühürü de yapıp işi iyice kolaylaştırdılar.

O yıllarda Meksika’dan Kanada’ya kadar Amerika’da tüketilen zeytinyağının büyük çoğunluğu sahteydi ve piyasada sistemli bir dolandırıcılık egemendi. 20. yüzyılın başından itibaren yoğun bir Akdeniz insanı göçü aldı Amerika, dolayısıyla zeytinyağı beslenme ve lezzet dünyalarında boşluk yarattı. Bu aynı zamanda ciddi bir tüketim pazarı anlamına geliyordu. Mesela; Sicilyalı Profaci ailesi New York’da “Mamma Mia – Importing Company” kurdu ve 20-25 yıl içerisinde Kuzey Amerika’nın “Zeytinyağı Kralı” oldular. Büyük servet ama, esas itibariyle uyuşturucu ve kadın ticareti, tefecilik ve şantaj gibi kelimenin gerçek anlamıyla Mafya Babalığından geliyordu.

Mario Puzo, Baba’da Vito Corleone’yi anlatır. Gerçek hayattaki Baba’nın (Joe) Profaci olduğuna yönelik son yıllarda kimi iddialar var. Öyle ki, o yıllardaki Federal savcı olan Robert F. Kennedy, Profaci için “Amerikadaki yeraltı dünyasının en güçlüsü” tanımını kullanıyor ve zaten mafyanın tanımı “Cosa Nostra / Bizim İşimiz” in Amerikadaki beyni olduğu biliniyordu. Colavita ABD, İtalya’daki bir zeytinyağı şirketinin Amerikadaki kardeş firması. Başında da Joe Profaci’nin oğullarından biri var. (Müller, Tom 2012)

2000’li yılların başından itibaren pozitif bir gelişme yaşandı.  Bio-Organik zeytinyağı, yüksek kalitede zeytinyağı gerçek anlamda “Natürel Sızma Zeytinyağı” üreticileri yaygınlaştı ve bunlar da müşterileri gibi zeytinyağı sevdalısı, damak tadı, lezzete önem veren kesimlerdi. Bu yağlar, marketlerde, discounterlerde değil de “oleoteca-zeytinyağı barları”nda ve internet üzerinden satılmaya başlandı. Colavita ABD, trendi kaçırmak istemedi ve 2011’de Kaliforniya, Avustralya, İspanya ve Yunanistan’daki zeytinliklerinden özel sıkım özel paketleme ve farklı tat ve aroması olan zeytinyağları da üretmeye başladı.

Amerika Birleşik Devletleri, 1948’deki Tarım Bakanlığı’nın zeytinyağıyla ilgili standartları ve yasal düzenlemeyi 2010 yılında değiştirdi. Kaliforniya Zeytinyağı Konseyi, Kuzey Amerika Zeytinyağı Birliği ve Kaliforniya Üniversitesi Zeytin Merkezi’nin de bilimsel katkılarıyla, UZK’nin kriterleri düzeyine getirdi. Tağşiş-Taklit-Hile’nin en yaygın olduğu gıda maddeleri içinde zeytinyağı, % 25 oranla en başta yer alıyor, bunu Süt %24,2 ile takip ediyor. Bal % 11,6, Safran % 10,2, Balık % 5,9 ve % 5,3 ile Kahve.

Kaynak: Essential Food (Öster.), Reinhard Jäger, 19.08.2017

Soğuk sıkım Naturel Sızma zeytinyağındaki tağşiş esas itibariyle, değersiz yağa deodorant yapmak ve kötü kokuyu yok etmek ve rengini de sarı-yeşil hale getirmektir. Veya, ucuz çiçek yağı, rafine edilmiş yağ vb. karıştırmaktır.

Avrupa Komisyonu’na bağlı “Avrupa’da  Gıda Maddelerinde Tağşiş Ağı” oluşturulmuştur, genel gıda maddeleri kontrolleri dışında,  tek ürün hedefli operasyonlar da yapılıyor. GEO’nun Mart 2017’de bildirdiğine göre; 2011-2016 arasında Europol/İnterpol’un da dahil olduğu beş kıtada yapılan operasyonlarda 30 milyon kilogram sahte-yanlış beyan edilmiş besin maddesi müsadere edilmiştir. Örneğin; 2011 yılında, Almanya’da 2002’de kurulan Federal Tüketici Koruma ve Gıda Güvenliği Dairesi (BVL), Europol, İnterpol ile birlikte STK’ların de katılımıyla “Opson” (Yunanca: Yemek Kültürü) adlı dünya çapında faaliyet gösteren bir yapılanmaya gitmiştir. Sayıları 60’a varan pek çok ülkede operasyonlar düzenleyip, Tağşiş,Taklit, Hile ve sağlığa zararlı ürünler tespit edip imha etmiş ve yasal işlem yapmıştır.

Sadece İtalya’dan, Avrupa ülkelerine gönderdikleri “Organik-Gıda Maddeleri”ndeki sahtekarlık sonucu yıllarca yaklaşık 700 bin ton ürün sonucu 220 milyon Euro kazanç sağladığı resmi kaynaklarca açıklanmıştır.                                                                                                          

Amerikalı bilim insanlarının 1980 yılından bu yana oluşturdukları “Datenbank/Bilgi Bankası”nda, ABD’de ortaya çıkarılan Tağşiş/Taklit/Hile olaylarında, yıllık zarar olarak dünyaya yansıyan sahtekarlık 13 Milyar Euro. Ve ne yazık ki, bunda bir azalma olmamış.

Türkiye’de de Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı,  5996 Sayılı kanun gereği ve 17 Aralık 2011 tarihli yönetmelikle birkaç yıldır “Et ürünleri, Bitkisel Yağlar vb.” başlığı altında kamuoyunu aydınlatmak amaçlı listeler yayınlıyor. Son olarak 2018’de yayınladığı listelerde Tağşiş/Taklit/Hile kapsamına giren 22 sayfalık bir zeytinyağı ve Ayçiçek yağı markası yer alıyor. Ekim 2019’da yayınlanan listelerde ise 206 zeytinyağı Tağşiş/Taklit/Hileli bulunmuştur. Slow Olive-Ayvalık 2018’de Türkiye’de tağşiş sadece zeytin ve zeytinyağıyla sınırlı değil, süt ve et ürünlerinde de çok sık rastlanıyor diyerek sözlerine başlayan Dr. Bülent Şık; “Zeytinyağına en çok kanola ve pamuk yağı katılıyor. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’nın sadece tağşiş yapan şirketleri teşhir etmesi yeterli değil. Önemli olan para cezası kestikten sonra ne yaptığı. Yıllar içinde baktığımızda, teşhir listelerindeki şirketler aynı. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının yaptırımı zayıf” diyor.

Pirina yağı (Tresteröl) bazı işlemlere tabi tutularak; gıda endüstrisinde, lokantalarda, pastanelerde (Türkiye’de buna Pastane Yağı da deniyor), pizza, makarna, atıştırmalıklarda kullanılır. Ve en çok kullanıldığı alan ayrıca Naturel Sızma Zeytinyağı sahtekarlığında, tağşiş işlemlerinde kullanılır.  Koku giderilir, asit giderilir, gamı giderilir ve Naturel Sızma Zeytinyağı olarak piyasaya sürülür.

Zeytinyağındaki sahtekarlığın en “zararsızı bilinenler”;

 A) kendi türevlerinin (pirina yağı gibi) karıştırılması

B) Natürel zeytinyağına kendi cinsinden olmayan bitkisel kökenli tohum veya meyve yağları katılması.

1.         Tohum yağları (kolza [kanola] Rapsöl, [orta-yüksek oleik asitli] ayçiçek, soya, pamuk, mısır, yer fıstığı, hardal, susam, haşhaş vs.)

2.         Bitkisel rafine karışım yağlar

3.         Fındık yağı

4.         Avokado yağı. Özellikle Pasifik orijinli olan bu meyvenin yağının temel gliseridik yapısı, fenolik bileşenleri ve renk maddeleri zeytinyağına çok benzemektedir.

Dr. Bülent Şık; “Zeytinyağına katılan tohum yağı kolza, içinde erüsik asit isimli bir toksik kimyasal madde içerir. Erüsik asit çeşitli sağlık sorunlarına yol açar.Kullanılan tohum yağının kolza değil de (kolza ıslahı ile oluşturulan-AE) kanola olması ise başka bir soruna işaret eder: Dünyada üretilen kanola yağlarının büyük bir kısmı GDO’ludur. Bu durumda da ülkemize GDO’lu kanola yağı ithal edilip edilmediği sorusu ortaya çıkar.” Uyarısında bulunuyor.

Bunların dışındaki bütün karışımlar, sağlığa doğrudan zararlı müdahaleler sınıfına giriyor. 1981 yılında İspanya’da yaşananlar, “Toxic Oil Syndrome” (Toksik Yağ Sendromu) tüm dünyanın dikkatini zeytinyağına çevirdi. İspanya’da 20 bin kişi zeytinyağından zehirlenmiş ve tahminen 800 kişi ölmüştü. Ancak, birkaç yıl sonra bu olay da unutulmuş. Günümüzde hala, Tağşiş/Taklit/Hileli sağlığa zararlı maddeler, boya vb. maddeler, kanserojen maddeler  zeytinyağı şişesinde market raflarında yer almaya devam ediyor ve sofralarımıza geliyor.

Tüketiciyi koruma örgütleri ve resmi kurumların çabaları, AB bünyesinde oluşturulan  birimler, bu konuda oldukça büyük bir mücadele cephesi oluşturuyor. Öyle ki, zeytinyağındaki sahtekarlık, adeta uyuşturucu ve insan ticareti ile özdeş tutulmaya başlandı.

Konuyla ilgili uzmanlar, sahte zeytinyağının, metanolden 30 kat daha fazla insan öldürdüğünü söylüyorlar.

İtalyan zeytinyağları ile ilgili olarak 2016’da (Bavyera Sağlık ve Gıda Maddeleri Dairesi)’nden Dr. Zimmermann’ın verdiği bigiye göre; restoranlarda yapılan mutat kontrollerde, masalardaki zeytinyağı şişelerinde, ucuz ayçiçek yağı ve soya yağı klorofil (bitki yeşili) karıştırılarak 17 bin litre yağ son altı ay içinde sahte beyanla piyasaya sürülmüştür. Kilolarca klorofil ve beta karoten maddeleri imha edilip, 39 kişi ve 6 işletme hakkında dava açılıyor. Ucuz yağların yeşil boya maddeleriyle zeytinyağı yeşiline dönüştürülmesi en yaygın yöntemlerden biridir. Benzeri bir tağşiş olayına 2017’de Yunanistan’da da rastlandı.

Der Spiegel’in (23.12.2011), “La Repubblica” kaynaklı aktardığı bilgilere göre, “Made in İtaly” olarak etiketlenen zeytinyağlarının %80’inin İtalyan zeytinyağı olmadığını, İspanya, Yunanistan, Fas ve Tunus’tan ucuz zeytinyağı tağşişleri olduklarını ve şişelerdeki etiketlerin içiyle hiç alakasının olmadığını belirtiyor. “Zeytinyağı Mafyası” olarak tanımlanan çok güçlü bir grubun varlığından söz ediliyor. Bu tür işyerlerinin  yılda 5 milyarlık bir kazanç sağladıkları bildiriliyor. Yine Stern dergisi haziran 2014’de sahtekarlıkları manşet yaptı.

Silvan Brun, İsviçre’de “Master of Olive Oil” ünvanı taşıyan bir uzman, diyor ki; “İsviçre’de piyasadaki Extra Vergine (Naturel Sızma) adı altında satılan zeytinyağlarının %98’i bu tanımı haketmiyor.” 2016”da 16 yağdan dokuzunun Extra Vergine olarak satılmasının yasaklandığı, bunun da AB tarafından oluşturulan yasal düzenlemenin 2014 yılında kabulüyle mümkün olduğu belirtiliyor. Öko-Test (Avusturya) Mayıs 2019 sayısında, 20 test edilen zeytinyağlarının ki bunların 12’si  üstelik organik yağ, yarısının “Naturel Sızma” olmadığını ve önemli bir kısmında da laboratuvarlar tarafından, aromatik madeni yağ hidrokarbonları MOAH ve yağların yarısından fazlasında da  ayrıca MOSH / POSH doymuş hidrokarbonlara rastlanmış. Bunların, topraktan gelebileceği gibi, hasat makinalarından ve değirmenlerden de gelmiş olabileceğini belirtiyorlar. Dolayısıyle bu tür zeytinyağlar, sadece “Naturel Sızma” olarak satılamayacağı gibi sağlığa zararlı yağlar sınıfına da giriyorlar.

Almanya’da ve Almanca konuşulan ülkelerde dikkatle izlenen“Stiftung Warentest”(Ürün Testi Vakfı olarak çevrilebilir)  saygın bir kuruluş olarak yıllardır Almanya’da her yıl piyasada süpermarket ve discounterlerdeki zeytinyağlarının testini yapıyor ve tüketiciyi uyarıyor. 2005 yılında yapılan testlerde, zeytinyağlarının üçte biri kusurlu ve hatalı bulundu, 2006’da ise “Lampant/Lamba yağı seviyesinde. 2010 yılında teste tabi tutulan 28 zeytinyağının beşi hatalı, kusurlu bulunmuştur. Son yıllarda yapılan test sonuçları da benzer durumda, çoğunluğu kusurlu bulunuyor ve hatta bazılarının “Naturel Sızma” olarak satılmaması gerektiği belirtiliyor. Bazı test sonuçlarında ucuz sayılan, litresi 10,-Avro (65,-TL) olan mesela discounter ALDI zeytinyağı yılın en iyi zeytinyağları (diğerlerinin litresi 25-45 Avro olmasına rağmen) arasına giriyor. Ve bu hiç de şaşırtıcı olmuyor.

DeOleo S.A., merkezi Madrit’de olan uluslararası bir zeytinyağı grubu. Bertolli, Sasso, Carbonell ve Carapelli markalarının sahibi. Dünya zeytinyağı pazarının yaklaşık %25 ‘ini elinde tutuyor. Dünya pazarını ”Made in İtaly” etiketli markalar elinde tuttuğu için İspanyol Deoleo, İtalyanlarla sürekli gerilim içindedir. Grubun bünyasindeki  markalar ve fabrikaların çoğu İtalya’dadır.   DeOleo, 2016 yılında İtalya’da “tüketiciyi aldatmaktan” 300 bin Euro cezaya çarptırıldı. ABD’de sonuçlanan diğer bir dava sonucunda da DeOleo grubuna bağlı, dünyaca tanınmış Bertolli firması ise bir milyon dolar ceza aldı. DeOleo zeytinyağları tabi sadece ceza almadı mesela, Carapelli marka 2018’de New York’ta altın madalya aldı. 

Tom Müller, bir Amerikalı gazeteci olarak yıllardır İtalya’nın ünlü zeytin bölgesi Ligurien’de yaşıyor; zeytinyağındaki sahtekarlığın profesyonelce yapıldığı ortaya çıkmış belli başlı Akdeniz’deki merkezlerin en önemlilerini ; İsviçre’de Lugano, İspanya’da Malaga, Tunus’ta Sfax olarak sıralıyor. Buralarda milyonlarca Euro yatırım yapılarak, laboratuarlar kurulup kimyagerler çalıştırılmakta; işadamları, devlet temsilcileri ve gümrük memurlarından meydana gelen bir ağ oluşturulmuş.

Zeytinyağındaki Tağşiş-Tahrif-Hile sadece günümüzde karşılaştığımız bir sorun değil. Zeytinyağındaki sahtekarlık üzerine bulunan en eski belge Halep’e 55 km mesafedeki İdlib yakınlarındaki Ebla Kenti’nde bulunuyor. 5000 yıl öncesine ait kil tabletlerdeki çivi yazısındaki belgenin tarihi MÖ 2400. Neredeyse insanoğlu zeytinyağını keşfettiğinden buyana sahtekarlık var.

İtalya’da 550 bin üyesi olan, İtalyan Zeytinyağı Üreticileri Birliği – Unaprol’un Genel Müdürü Pietro Sandali, Haziran 2014’de sektördeki Tağşiş-Taklit-Hileden yakınıyor ve şarap sektörü ve endüstrisinin bir model olması gerektiğini “bizim için örnek alınması gerekir” diyor. Aslında son yıllarda sıkça dillendirilen bir konu bu. Zeytinyağı sektörünün, bütün ulusal ve uluslararası normlara, Avrupa Birliği kriterlerine rağmen niye hala, hem şarap üreticileri hem de tüketicilerinin haklarının koruyuculuğunda ulaşılan düzeyin 30-40 yıl gerisinde olduğu tartışılıyor.

Andreas März, İsviçre kökenli tarım uzmanı ve çiftçi, Toskana’da Floransa yakınlarında 1980’li yılların başında “Balduccio” adında bir çiftlik satın alıyor. 4000 ağaçlık bir zeytinliği ve ayrıca bağı var. Çiftliği oturtmak, borçlarını ödemek ve ailesinin geçimini sağlayabilmek için büyük çaba sarfediyor. Öyle ki, 1985 yılındaki don %90 zeytin ağacına zarar verdiğinde, başka çiftliklerde çalışmak ve gazetecilik yapmak zorunda kalıyor.

2000 yılında Merum, İtalya Şarap ve Zeytinyağı Dergisi” Andreas März tarafından yayınlanıyor ve en güvenilir yayınların başında geliyor. Tüketiciden yana ödünsüz bir duruş sergiliyor. Kendi bünyesinde tadımcı/degüstatör barındırıp, her yıl 500’ün üzerinde zeytinyağını teste tabi tutuyor. Mesela; 2010 Yılında yapılan testlerde %5’den daha azı iyi (çok iyi değil) not alıyor, %10’u ise kabul edilebilir durumda, gerisi “Extra Vergine-Naturel Sızma” adını taşıyamayacak kadar kötü, lampant (Pirina) seviyesinde.

 Ağırlıklı konuları kötü kalitedeki zeytinyağları, uluslararası şirketlerin zeytinyağındaki tağşişleri ve “Naturel Sızma Zeytinyağı / extra Virgin Olive Oil” nasıl olmalıdır, tadı, kalitesi ve diğer özellikleri gibi. 2004 yılında  Almanya’da piyasada Süpermarketlerde “Naturel Sızma Zeytinyağı” olarak satılan 31 farklı zeytinyağını Floransa’ya getirerek uzmanlardan oluşan bir kurul tarafından “duyusal tadım” testine tabi tuttu. Bunlarda sadece bir tanesi Naturel Sızma Zeytinyağı kategorisinde, 9 tanesi düşük kalitede zeytinyağı ve geriye kalan 21 zeytinyağı, yenilmemesi gereken (yani sağlığa zararlı), yasal düzenlemelere uygun olmayan düzeyde “Lamba yağı / Lampant öl / Pirina yağı” tanımına giren kalitedeydi. Bunların arasında ünlü markalardan Bertolli, Carapelli, Rubino da vardı. Merum dergisi bu sonuçları yayınladı ve hem Andreas März hem de iki resmi tadım uzmanı hakkında Carapelli firması dava açtı. Tarım Bakanlığı’nın araya girmesiyle aynı zamanda resmi görevleri de olan iki uzman hakkındaki dava düştü. 2009 Yılına kadar süren dava sonunda, März”in Merum’da test sonuçlarıyla ilgili eleştirilerinde mahkeme bir suç unsuru görmedi ancak, zeytinyağı firmaları tağşişli, düşük kalitedeki ve yasal düzenlemelere uymayan zeytinyağlarını üretmeye ve pazarlamaya devam ettiler.

Duygusal, çarpıcı tanımları var: “Yasanın tanımlarına göre, gerçek ‘Naturel sızma zeytinyağı’ müthiş bir yağdır, tıpkı şaraptaki Grand Cru gibi. Kelimelerle tarif edilemez, önünde diz çökülmesi gereken bir yağdır.”

Yakın zamanda, ciddi bir ağırlığı olan Alman gazetesine Andreas März diyor ki, “‘Extra vergine veya nativ extra’ (Naturel Sızma) olarak satılan zeytinyağlarını marketlerden alamazsınız, bunların %95’i bu sınıfa girmez. Kaliteyi fiyatından da anlamak mümkündür. Hiçbir şekilde, usta işi birinci kalite Soğuk Sıkım-Sızma zeytinyağının kilosunu 10 Euro’ya (2019, yaklaşık 65 TL) alamazsınız. Bu tür zeytinyağlar ender ve kıymetlidir dolayısıyle pahalıdırlar. Ancak bu, her pahalı zeytinyağının iyi olduğu anlamına gelmiyor.” (Süddeutsche Zeitung, 31 Mayıs 2018, Susanne Schneider)

Dünya ve Akdeniz’de Zeytin ve Zeytinyağı

Dünya’da zeytin ve zeytinyağı üretiminin neredeyse tamamı, on ülke tarafından karşılanıyor. Dünya zeytinyağı üretiminde Türkiye ilk yedide yer alıyor. İlk üç sırayı, İspanya, İtalya ve Yunanistan elli yılı aşkın bir süredir koruyorlar. Sofralık zeytin üretiminde ise Türkiye ilk dört ülke arasında yer alıyor. Başta İspanya, Mısır, Türkiye, Cezayir.

Dünyada Zeytin Üreticisi ilk 10 Ülke – 2017

Kaynak: Produktionsstatistik der FAO für 2017

Zeytin ağacındaki patlama ve kıymetinin geniş kesimler tarafından bilinmeye başlanması 1990’lı yıllarda oluyor.  Dünyada yaklaşık 1,5 milyar zeytin ağacı bulunuyor. 17 milyon ton zeytinin, 2016-2017 yılı zeytinyağı rekoltesi 3 – 3,5 milyon ton. İspanya 1,4 milyon ton, İtalya 474 bin ton, Yunanistan 320 bin ton üretmişti. Her yıl sıralama değişmekle birlikte bu üç ülkenin ardından, Tunus, Fas, Portekiz, Cezayir, Suriye ve Türkiye geliyor. Son verilere göre önemli bir değişiklik söz konusu:

İtalya’nın yılda 1 milyon tonun üzerinde yağa ihtiyacı oluyor. Rekolte 450 bin ton ve 400 bin ton zeytinyağını ihraç ediyorlar. Her yıl yaklaşık 600-650 bin ton ithal etmek zorundalar. Bunu da en ucuz yağ olarak, İspanya, Yunanistan ve Tunus’tan (son yıllarda Türkiye’den de) alıyorlar, ve İtalyan zeytinyağı olarak etiketleyip dünya piyasasına sokuyorlar. “Made in Italy” olarak dünya piyasasında çok önemli bir yüzdeye sahipler.  İhraç edilen yağların önemli bir kısmında tağşiş-tahrif ve hile var. AB Standartlarına “Extra Vergine/Naturel Sızma” uygun olmadığı gibi, özellikle İspanya ile zaman zaman diplomatik krize varan sorunlar yaşanıyor.

Zeytin ve zeytinyağı ithal eden ülkelerin başlıcaları; ABD, AB, Brezilya, Japonya, Kanada ve Avustralya.

Merkezi Madrit’te bulunan Uluslararası Zeytin Konseyi (IOC – UZK) 1956 yılında kuruluyor ve Birleşmiş Milletler çatısı altında 1959 yılından itibaren faaliyet gösteriyor.

UZK 1990’lı yıllarda ciddi bir rol oynadı, duyusal analizler bütün üretici ülkelere yayıldı. Dünyada zeytinyağının tanıtımı ve tüketimi yaygınlaştı, Avustralya Zeytin Birliği Başkanı Paul Miller, ülkesinde zeytinyağının tanınır hale geldiğini ve prestij kazandığını, bunun da UZK Başkanı Fausto Luchetti sayesinde başarıldığını söylüyor.

UZK üyeleri toplam 1000 katılım payına sahip. Katılım payları hesaplanırken üye ülkelerin son altı takvim yılı üretim, ihracat ve ithalat verileri dikkate alınıyor.

Zeytinyağı üreticisi ülkelerin UZK’ya katılım payları 2019 yılı itibariyle şöyle dağılıyor:

1990’lı yıllar zeytinyağının bir yönüyle altın, diğer yönüyle de kaplama altın yılları idi. AB maddi olarak zeytin üreticilerini ve zeytinlikleri destekledi. Üretim ve tüketimde patlama yaşandı. Bunun hemen arkasından, İtalya başta olmak üzere “birçok alanda, üretim zincirinin tamamı büyük bir suç şebekesi haline geldi.” Çiftçi üretimini fazla gösterdi, değirmenci çıkan yağı, satışa sunan şirketler de satılan şişeleri. Böylece AB ve UZK dolandırıldı, 1990’lı yılların sonunda zeytinyağı AB’de en çok manipüle edilen zirai ürün haline geldi.  “OLAF-Avrupa Sahtekarlıkla Mücadele Dairesi” devreye girdi ve başına sorgu hakimi Domenico Seccia getirildi. Seccia daha sonra konuyla ilgili yazdığı kitapta, yasadışı konsorsiyum oluşturulduğunu; zeytinyağı üreticileri, zeytinyağı satıcıları, bankalar ve gıda maddesi grupları birlikte hem zeytinyağı tağşişi yapılmasından oluşan paraları hem de AB sübvansiyonlarından gelen paraları paylaştılar. Bu ağ, OLAF’ın mücadelesi ve soruşturması sonucu dağıtıldı. Bu tür soruşturmalarda görev almış bir AB çalışanı 1990’lı yılların sonundaki durumu şöyle özetliyor: “kazancın boyutu, bir kokain ticareti ile özdeşti, bir farkla, bunda hiçbir risk faktörü yoktu.”

Üyelerinin önemli bir kısmı ve maddi kaynaklarının çoğunluğu AB ülkelerinden. 2002’ye gelindiğinde UZK ve AB arasında daha çok da AB-Komisyon arasında, pazar ve kalite açısından çok önemli olan hangi zeytinyağları “extra Virgin / natürel sızma” sınıfına girer, girmesi gerekir tanımlamasında, tartışmalarında zeytinyağı lobileri ve komisyondaki büyük zeytinyağı tekellerinin ağırlığı rol oynadı, UZK tezleri ve başarılı yöneticisi kaybetti, Fausto Luchetti istifa etti. Bu durum, masraflarının %80’i AB tarafından karşılanan UZK’nin yapısının tekrar gözden geçirilmesi gerektiğini ortaya çıkardı.

Herşeye rağmen, 2000’li yılların başından itibaren pozitif bir gelişme yaşandı.  Bio-Organik zeytinyağı, yüksek kalitede zeytinyağı gerçek anlamda “Natürel Sızma Zeytinyağı” üreticileri yaygınlaştı ve bunlar da müşterileri gibi zeytinyağı sevdalısı, damak tadına, lezzete önem veren kesimlerdi. Bu yağlar, marketlerde, discounterlerde değil de “oleoteca-zeytinyağı barları”nda ve internet üzerinden satılmaya başlandı.

20 Eylül 2010 yılında Verona’daki “Beyond Extra Virgin” (Jenseits von Extra Virgin / Natürel Sızma ve Ötesi) başlıklı Konferans sonrası, sadece Akdeniz ülkelerinde değil AB ve ABD’de de pek çok olumlu gelişmenin önünü açtı. “Natürel Sızma Zeytinyağı”nın neredeyse koordinatları belirlenip, geleceği şekillendirildi.

3E –  Etik, Mükemmellik ve Ekonomi  tarafından geliştirilen bir standart, süper premium için çıtayı belirledi.  Üretimde ve denetimde tam bir şeffaflık esas alındı.

Büyük oranda genç ve bilinçli insanlar zeytinlik devralmaya, yeni zeytinlikler kurmaya yöneldi. “Quantity and quality / Quantität und Qualität / Nicelik ve nitelik” konusu belirginleşti. UZK ve AB’nin yürürlükte olan yasal düzenlemelerinin ilerisi hedeflendi. 27⁰ ısı ve 0,8 serbest asit aşılarak, 24⁰ – 25⁰ ısıda soğuk baskı ve 0,3 serbest asit hedeflendi. 3E kriterli zeytinyağlarında belirgin bir artış oldu. Bu zeytinyağları ucuz sınıfına girmiyor. En basit karşılaştırma ile, market yağlarında en fazla 50-100 değerindeki Polifenol oranı, kaliteli zeytinyağlarında 400-600 değerindedir.

Özetle 3E ve Super-Premium artık bir kavram olarak yerleşti. Her geçen gün 3E sertifikalı zeytinyağları hızla artıyor. Türkiye 1963 yılında Uluslararası Zeytin Konseyi’ne (IOC-UZK) üye olup, 1998 yılında (siyasi nedenlerle olduğu belirtiliyor) konseyden ayrılıyor. Ancak, 2010 yılında tekrar konsey üyeliğine kabul ediliyor.

UZK-Uluslararası Zeytinyağı Konseyi’nin 2016 yılı verilerine göre; Kişi başına yıllık zeytinyağı tüketimi; Yunanistan’da 15 litre, İspanya’da 11, İtalya’da 10, Portekiz, Tunus, Lübnan ve Suriye’de 6 litre. Türkiye’de ise 1,5 litre.

UZK 2018-2019 ve Essential Foods (Öster.), Reinhard Jäger, 19.08.2017 yararlanılarak hazırlanmıştır.

Aradan geçen iki sene içinde bazı değişiklikler var.  Bu ulaşılabilen en son veriler;  tabloda Türkiye yok ama, mesela Fransa var ve ilk kez tüketici istatistiğinde tahminlerin çok gerisinde ve İsviçre ile aynı oranda 1 litre tüketiyor. Almanya’da daha önceki yıllara oranla artış var 0,85, Avusturya ise 0,7, Portekiz 5, arkasından  İspanya 10, İtalya 12 ve Yunanistan diğerleriyle arayı bayağı açarak kişi başına yılda 20 litre zeytinyağı tüketiyor.

Bu Nasıl Rapor?

Serhat TEZCAN/Hürriyet Bursa

23.12.2020 Ulusal Zeytin ve Zeytinyağı Konseyi (UZZK) illere göre zeytin raporunu açıkladı. Türkiye’nin sofralık zeytinde marka kenti olan Bursa ile ilgili açıklanan oranlar ise dikkat çekti. Geçen yıla göre Bursa’nın zeytin tane miktarı ve rekoltesinin yükseldiği belirtildi. Diğer bölgelere göre Bursa’daki bu artışın nasıl gerçekleştiğini sektör temsilcilerine sorduk. Raporun aksine beyanatta bulunan temsilciler, verilerin gerçeği yansıtmadığını söyleyerek, oranlarda da çıkış değil, düşüş yaşadıklarını açıkladı.

Ulusal Zeytin ve Zeytinyağı Konseyi UZZK’in bu yılki raporuna göre, Türkiye zeytin üretiminde iklim değişikliğinin etkileri nedeniyle geçen yıla göre zeytin tane miktarında yüzde 11, zeytinyağında ise yüzde 20 azalma tahmin edildi. Raporda kayıp miktarları, zeytinde 145 bin ton, zeytinyağında ise 35 bin 562 ton olarak belirtildi. İllere göre zeytin raporuna göre ise Bursa’da 11 milyon 835 bin meyve veren ağaçta ortalama verim 7,5 kilogramdan 10,3’e çıktı. Rekolte 121 bin 461 tona yükseldi. Türkiye genelinde genel olarak düşüş gözlenirken, Bursa’daki bu yükseliş nasıl gerçekleşti? Konuyu sektör temsilcileri ve paydaşlarına sorduk.

Bursa Ticaret Borsası Yönetim Kurulu Başkanı ve TOBB Yönetim Kurulu Üyesi Özer Matlı, 2020 yılında diğer yıllara göre, ilkbahar sonu ve yaz başında uzun süreli yağışlar meydana geldiğini hatırlatarak, bu yağışlar ve serin havanın, bitkilerde daha geç meyve tutumuna sebep olduğunu kaydetti. Geçtiğimiz Mayıs ayı ortasında uzun yılların en yüksek sıcaklık rekorları kırıldığını da ekleyen Matlı, “Zeytinlerde, somaklanma, çiçeklenme ve meyve tutumu sırasında gerçekleşen bu sıra dışı koşullar karşısında, Bursa’da 2020-2021 yılı zeytin rekoltesini tespit etmek amacıyla Bursa Ticaret Borsası olarak da temsilcimizin yer aldığı Bursa İli Zeytin ve Zeytinyağı Rekolte Tespit Komisyonu toplandı. Komisyon çalışmaları sonucunda hazırlanan rapora göre, Bursa`da 2020-2021 yılı yaklaşık 115 bin ton toplam rekolte miktarı öngörülmektedir. Bunun 93 bin 902 tonu sofralık zeytin, 20 bin 712 tonu ise yağlık zeytin olarak tahmin edilirken, ağaç başına ortalama zeytin verimi ise 9,7 kilogram olarak beklenmektedir” dedi.

ÜRETİM KAYBI TESPİT EDİLDİ

BTB Üyesi ve Türkiye’nin en büyük zeytin kooperatifi olan S.S. Marmara Zeytin Tarım Satış Kooperatifleri Birliği (MARMARABİRLİK) verilerine göre 2020 yılı için 24 bin ortaktan yaklaşık 74 bin ton rekolte beyanı geldiğini açıklayan Matlı, “Marmarabirlik tarafından 2020/21 iş yılı ürün alım kampanyasında 53 bin 500 ton ürün alım planı yapılmıştır. Ürün alımlarının başladığı günden bugüne 35 bin ton ürün alımı yapılabilmiştir. Yine sahada yapılan incelemelere göre, zeytin üretiminin yoğun olarak yapıldığı bazı bölgelerde beklenen rekoltenin gerçekleşmeyeceği ve genel olarak üretim kaybının yüzde 25 seviyelerinde olacağı tespit edilmiştir. Dolayısıyla; iklimsel değişikliklere bağlı olarak bölgemizde zeytinin olgunlaşma döneminde ihtiyaç duyulan yağışların olmamasından zeytinin danesinde yaşanan su kaybı sebebi ile bölge rekoltesinde üretim anlamında kaybın, görünenden daha fazla olduğunu söyleyebiliriz” diye konuştu.

AÇIKLANAN REKOLTE FAZLA

Uludağ Yaş Meyve Sebze İhracatçıları Birliği (UYMSİB) Yönetim Kurulu Başkan Yardımcısı Senih Yazgan ise Bursa Bölgesi’nde olması gereken üretimin yaşandığını söyledi. Marmara Bölgesi’nde tahminlerin biraz altında rekoltenin söz konusu olduğunu ifade eden Yazgan, “Geçen yıl bölgede çok üründe azalışlar ortaya çıkınca bu yıl yükseliş var gibi bir algı oluştu. Oysaki tam tersi; olması gereken, standart üretim miktarı olarak bu yılı ön görmeliyiz. Ulusal Zeytin Konseyi’nin açıkladığı bu seneki rekoltenin fazla olduğunu düşünüyorum. Tahminlere göre Marmarabirlik önce bir kota uygulamasına gideceğini beyan etti arkadan üründeki yeter miktarda akışın kendilerine olmadığını görünce de kota uygulamaktan vazgeçti. Bu en önemli ölçülerden bir tanesi. Bölgede beklentilerin altında bir üretim söz konusu” şeklinde konuştu.

İKLİM DEĞİŞİKLİKLERİ

Düşüşte en büyük etkenlerden birisinin iklim değişikliği olduğunu vurgulayan Yazgan, “Baharda olması beklenen iklim parametrelerini Ağustos ayında dolu yağışı olarak yaşadık. Bu durum dökülmelere, dalda kalanlarda da kalite bozukluğuna neden oldu. Belli bölgelerde tamamen yere silkti. Bu iklim olaylarına alışmak zorundayız. İnsanoğlu tarımda doğa ile yaşamaya ve doğanın koşullarına göre üretimini şekillendirmeye veya önlemlerini alması gerektiğini söylüyorduk. Tipik örneklerini yaşıyoruz. Üreticilerin koruma senaryolarını geliştirmeleri gerekiyor” dedi.

KURAKLIK VE DOLU NEDENİYLE ÜRÜN BEKLENENİN ALTINDA KALDI

Ziraat Mühendisleri Odası Bursa Şubesi Başkanı Prof. Dr. Erkan Yaslıoğlu, zeytinin periyodisite gösteren bir ürün olduğunu belirterek, “Yani bir yıl ürün beklendiği gibi bol iken, izleyen yılda yeterince ürün alınamamaktadır. Bursa’da da örneğin Mudanya ve çevresi gibi bazı bölgelerde geçen yıl yok yılı idi. Bu bölgelerde bu yıl var yılı olarak ürün alındı. Ancak, kuraklık ve bazı bölgelerdeki dolu zararı nedeniyle elde edilen ürün beklenenin altında kaldı” diye konuştu.

SAĞLIKLI KAYIT TUTMAK MÜMKÜN DEĞİL

Ulusal Zeytin ve Zeytinyağı Konseyi raporunda Bursa’da bir artış olduğundan söz edildiğini anımsatan Yaslıoğlu, sahada yapılan gözlemlerin bu durumun gerçeği yansıtmadığını aktardı. Bir önceki yıl yapılan rekolte tahminlerinin hatalı olması nedeniyle böyle bir durumun ortaya çıktığını söyleyen Yaslıoğlu, “Üreticiler ürünlerinin bir bölümünü kendi havuzlarında beklettikleri için bu ürünü piyasaya sürdüklerinde ürünün hangi yıla ait olduğunu belirlemek de güç olmaktadır. Dolayısıyla sağlıklı bir kayıt tutmak mümkün olmadığından rekolte tahminlerinin doğruluğunu hasattan sonra kontrol etmek de mümkün değildir. Rekolte tahminlerinin daha sağlıklı, bölgeyi temsil edebilecek örnek büyüklüğü ve dağılımı ile yapılması, ileride sahadaki durumu tam anlamıyla yansıtmayan bu tür karışıklıkların giderilmesini sağlayacaktır” dedi.

BURSA’DA KİME SORMUŞLAR?

Gemlik Ziraat Odası Başkanı Ali Çelik ise konseyin tahminlerle bir rapor hazırladığını söyledi. Bir üye ile saha çalışması yapılmadığını belirten Çelik, uzay fotoları ile bu raporu hazırladıklarını iddia etti. Gemlik’te zeytinde yüzde 30 kayıp yaşandığını ifade eden Çelik, “Burada paydaşlar var. Ziraat odaları, Marmarabirlik, alt birlikler var. Bunlar toplanıp; neler var, neler yok diye oturur, konuşulur. Kendi kafalarına göre bir şeyler uydurup, gidiyorlar. Uzay görüntülerinden ağaç sayıyorlar. Bursa’da kime sormuşlar? Ben bilmiyorum. Mudanya, Gemlik, Orhangazi, İznik zeytin olan bölgelerimiz. Ziraat odaları olarak ayda bir toplanıyoruz. Ancak böyle bir durumdan haberimiz yok” diye konuştu.

GEMLİK’TE ZEYTİNLİKLERİN YÜZDE 50’SİNE BAKILMIYOR

Dolunun ürünlerine zarar verdiğini söyleyen Çelik, ürünler yeşilken bu durumla karşılaştıklarını kaydetti. Yağlık zeytinde de kayıp yaşadıklarını anlatan Çelik, 8 kilogram üründen bir kilogram yağ elde edildiğini belirterek, “Dolu vurunca yere düşen toplanamadı ve çürüdü. Bu sene 7,11 TL zeytin maliyeti çıkardım. Her şey yüzde 50-60 arttı. Üreticiyi kurtarmıyor. Gemlik’te zeytinliklerin yüzde 30’u bakılmıyordu. Bu sene yüzde 50’ye çıktı. Bu oran daha çok çıkar. Çiftçi bundan vazgeçerse nereden alacaksınız? Üreticiyi destekleyeceksiniz ki alacaksınız. Ortalama fiyatı, maliyet fiyatına geldi. Dolayısıyla çok kötü. Tarımın her dalında çöküş var” dedi.

KONSEY REKOLTEYİ YÜKSEK GÖSTERİYOR

İznik Ziraat Odası Başkanı Vahit Mutlu, bölgede rekoltenin düşük olduğunu kaydetti. İklim şartlarından dolayı çiçeklenmede zeytinlerin yandığını söyleyen Mutlu, yarı yarıya kayıp yaşadıklarını dile getirdi. Konseyin rekolteyi yüksek gösterdiğini savunan Mutlu, “Aslında o kadar rekolte yok. Marmarabirlik’e İznik’ten 16 bin ton beyanat oldu. 7 bin ton zeytin aldı. Yarısını alamadı. Ağaçların bu yıl yok yılıydı” dedi.

MASA BAŞINDA HESAPLAMA İLE BU İŞLER OLMAZ

Gemlik ve Orhangazi’de de aynı durumun yaşandığını ifade eden Mutlu, “Konsey havadan; araziyi gezmeden ‘Kaç ağaç var? Ne kadar çıkar?’ diye hesaplıyor. Masa başında hesaplama ile bu işler olmaz. Biz, her gün sahadayız. Eskisi gibi zeytin yok artık” diye konuştu.

ALTERNATİF ÜRÜNLER

Alternatif ürünlere yöneldiklerini söyleyen Mutlu, kivi ve nektarine odaklandıklarını açıkladı. Zeytinin para kazandırmadığını savunan Mutlu, “Zeytin kaç senedir aynı fiyatta. Nektarin ve kivi para kazandırıyor. Gemlik markaydı, para etmediğinden yakında kaybederiz. Masrafı çok, getirisi az” dedi.